Przedstawiam wspomnienia pani Anny Marty- StrawiĂąskiej, ktĂłra przed wojnÂą mieszkaÂła w miejscowoÂści Wodniki (powiat Halicz). NapisaÂła dwie czĂŞÂści swych wspomnieĂą. Pierwsza czêœÌ to opowieœÌ o jej Âżyciu w Wodnikach i  podró¿y sentymentalnej w roku 1992.

Anna StrawiĂąska-Marty "PowrĂłt do Ziemi Halickiej"1992

    "Jest koniec sierpnia 1992 roku.WynajĂŞta we Lwowie taksĂłwka mknie wsrĂłd pofalowanych pĂłl. Pachnie ÂświeÂżo zaorana, czarna, Âżyzna ziemia.Jest sÂłoneczny, letni poranek i w miarĂŞ jak zbliÂżamy siĂŞ do poÂłoÂżonych koÂło Halicza Wodnik, wracajÂą dawne wspomnienia.O, tutaj skrĂŞciliÂśmy od stacji na prawo i goÂściniec prowadziÂł wÂśrĂłd pĂłl. DziÂś wysadzana kiedyÂś czereÂśniami droga, bieli sie teraz rzĂŞdem domkĂłw. WieÂś rozrosÂła siĂŞ na przestrzeni 2 kilometrĂłw, zmieniajÂąc caÂłkowicie krajobraz. DojeÂżdÂżamy do skrzyÂżowania drĂłg. Jeszcze stoi jakÂże stary juÂż domek Sygala, wÂłaÂściciela maÂłego sklepu, w ktĂłrym moÂżna byÂło kupiĂŚ niezbĂŞdne w gospodarstwie rzeczy, takie jak: chleb, mÂąkĂŞ, cukier, zapaÂłki, naftĂŞ. Rodzina SygalĂłw zginĂŞÂła w stanisÂławowskim getcie. Ich kilkunastoletni syn- Moszko ukrywaÂł siĂŞ podobno jakiÂś czas w wodnickim lesie, ale jak dÂługo mÂłody chÂłopak mĂłgÂł ÂżyĂŚ w takich warunkach, za pomoc ktĂłremu groziÂła ÂśmierĂŚ? Naprzeciw domu Sygala stoi teraz, juÂż wÂśrĂłd innych, nasz dawny tzw. "stary dom". W domu tym mieÂściÂła siĂŞ kiedyÂś jeszcze za czasĂłw naszego dziadka, administracja majÂątku. Gdy moi rodzice przyjechali do spalonych w 1920 roku przez Budionnego Wodnik, byÂł to jedyny budynek, ktĂłry ocalaÂł z poÂżogi. DziÂś mieÂści siĂŞ tu sklep i biura administracji koÂłchozu. Rzucam okiem na ganek domu. KiedyÂś obroÂśniĂŞty byÂł dzikim winem, w ktĂłrym zwziĂŞcie rajcowaÂły od rana do wieczora wrĂłble. To tutaj przeÂżyÂłam, jakÂże dalekie, ale i mocne, pierwsze wraÂżenia z dzieciĂąstwa: szum drzew w czasie burzy, drgajÂącÂą, zÂłocistÂą plamĂŞ sÂłoĂąca na podÂłodze i strach przed Panem Bogiem, ktĂłry jak mi powiedziano, jest wszechmocny i niewidzialny, wiĂŞc widzi teÂż mnie samÂą, czteroletniÂą, w naszym dziecinnym pokoju. Ale nie teraz czas na wspomnienia. Mijamy Wodniki, odkÂładajÂąc zwiedzanie znajomych kÂątĂłw na póŸniej i jedziemy do ÂŁanĂłw. Droga wspina siĂŞ przez las, dawnym szlakiem naszych wypraw do "DĂŞba". RĂłsÂł tu kiedyÂś ogromny dÂąb, ktĂłremu las siĂŞgaÂł do pasa. Od dĂŞba byÂł nasz wspaniaÂły, dÂługoi zjazd saneczkami, trochĂŞ niebezpieczny z powodu ruchu na goÂściĂącu. Oddzielone od Wodnik pasmem wzgĂłrz, ÂŁany sÂą du¿¹, ludnÂą wsiÂą. Ta ziemia jest zamieszkaÂła od prawiekĂłw i na wzgĂłrzach otaczajÂących osiedle, znaleziono stare groby i narzĂŞdzia z epoki kamienia. Auto staje przed duÂżym obejÂściem, w ktĂłrym mieszczÂą siĂŞ dwa domy. MieszkajÂą w nich trzy pokolenia. Pokolenie starsze to MichaÂł Smuk z ÂżonÂą. Jego ojciec Grzegorz, sÂłuÂżyÂł najpierw w domu naszego dziadka, a potem i u nas. WidzĂŞ go jeszcze, gdy w wigilijny wieczĂłr, uroczyÂście ubrany w ciemnym garniturze i biaÂłych rĂŞkawiczkach, podaje do stoÂłu. Syn jego, pomimo podeszÂłego wieku, jest peÂłen Âżycia.Spod gĂŞstej czupryny ÂśmijÂą siĂŞ do nas Âżywe, niebieskie oczy. Zamyka mnie w gorÂącym, serdecznym uscisku, wykrzykujÂąc: "Oj panuĂąciu! Nareszcie ja panuĂąciĂŞ zobaczyÂł! "PanuĂącia"- jakÂże dawno mnie ktoÂś tak nazywaÂł. MÂłodsze pokolenie SmukĂłw to jego cĂłrka z mĂŞÂżem, teÂż MichaÂłem i dwoma kilkunastoletnimi cĂłrkami. SÂą mili, Âżyczliwi i dosyc oblatani we wspó³czesnym Âświecie. Byli stosunkowo niedawno (razem z cĂłrkami) w Polsce. Nieobce sÂą im problemy polityczne i gospodarcze nowopowstaÂłej Ukrainy. Wchodzimy do domu. Jest to przestronny, kilkupokojowy budynek o jasnych, duÂżych oknach i nowoczesnych, na "wysoki poÂłysk"meblach. CaÂłoÂśc robi dostatnie wraÂżenie, a ludzie sÂą czysto i starannie ubrani. Dom ich razem z wnĂŞtrzem, mĂłgÂłby z powodzeniem sÂłuÂżyĂŚ za mieszkanie w jakimkolwiek zachodnim kraju. Szybko wykrywam jednak jego dwa zasadnicze braki: brak Âłazienki i "cichego kÂącika". Ten ostatni w stylu sÂławojki stoi na podwĂłrzu i pilnie jest strzeÂżony przez dwa nieprzyjazne psy. A mycie siĂŞ? No có¿, na podwĂłrzu jest ukryty w krzakach kran, do ktĂłrego pobiegnĂŞ o trzeciej nad ranem, Âżeby w mrokach wczesnego poranka mĂłc siĂŞ trochĂŞ umyĂŚ. Tymczasem sadzajÂą nas za stoÂłem i zaczyna siĂŞ zwykÂła niespieszna, wiejska rozmowa o przeszÂłoÂści, o rodzinie, o Âżyciu w Polsce. NotujĂŞ, Âże maÂło kto (podobnie jak w Polsce)pyta mnie o KanadĂŞ. Ja zresztÂą nie biorĂŞ zbyt Âżywego udziaÂłu w konwersacji, ktĂłra toczy siĂŞ po ukraiĂąsku. O ile mĂłj brat Stefan biegle wÂłada tym jĂŞzykiem, ja chwytajÂąc Âłatwo wÂątek wypowiedzi, nie mam odwagi nim mĂłwiĂŚ.WolĂŞ z dwojga zÂłego mĂłwiĂŚ po polsku, bo i tak wszyscy mnie rozumiejÂą. Przy okazji stwierdzam, Âże kobieta w tej wiejskiej spoÂłecznoÂści rzadko zabiera gÂłos przy mĂŞÂżczyznach i to co powie, jest jakby mniej waÂżne. Gdy nasza mÂłoda gospodyni bĂŞdzie chciaÂła ze mnÂą porozmawiaĂŚ, zrobi to póŸnym wieczorem, gdy wszyscy pĂłjdÂą spaĂŚ. Do stoÂłu nakrytego piĂŞknym obrusem, zasiadajÂą teÂż tylko mĂŞÂżczyÂźni, no i ja tytuÂłem goÂścia. Obiad jest prosty, ale i obfity: rosó³, ziemniaki, kiszone ogĂłrki, gulasz, kompot, no i wĂłdka. TĂŞ ostaniÂą, ku mojemu zgorszeniu, bedÂą nam proponowaĂŚ nawet do Âśniadania. ZaczynajÂą siĂŞ wspomnienia snute przez naszego wiekowego gospodarza. Opowiada, jak to ja pÂłakaÂłam, gdy mĂłj obecny tu brat, mnie kuksaÂł, jak to pani Morawska z JeziĂłrka zapisaÂła mnie swĂłj majÂątek, jak to swatano mojÂą ciotkĂŞ z panem Dzieduszyckim, ale ona wolaÂła wstÂąpiĂŚ do klasztoru i jakie to u nas byÂły przyjĂŞcia. Powoli, owiana mgieÂłkÂą nostalgii przeszÂłoœÌ, przeistacza siĂŞ w legendĂŞ. SÂłucham trochĂŞ wzruszona, trochĂŞ ubawiona tej udziwnionej historii mojej wÂłasnej rodziny. Ale czas na zwiedzanie, bo nasz pobyt w ÂŁanach jest krĂłtki. Pakujemy siĂŞ do bardzo wysokiej, potĂŞÂżnej ciĂŞÂżarĂłwki, sÂłuÂżbowego wozu ziĂŞcia naszego gospodarza. Ruszamy w kierunku Wodnik. Wodniki! Ile razy wracaÂłam myÂślami do miejsca mego urodzenia. Czy to w okresie grypy, gdy nieistniejÂący dom symbolizowaÂł opiekĂŞ i bezpieczeĂąstwo, czy na sali koncertowej, gdy sÂłuchajÂąc muzyki szybowaÂłam nad znajomym krajobrazem, czy wreszcie w rozmowach z moim bratem, gdy dyskutowaliÂśmy wiernosc zapamiĂŞtanych szczegó³ów. Teraz wracam do nich krĂłtko, ale w rzeczywistoÂści.
    Zaczynamy od Hetmanki. Hetmanka, gĂłra z ktĂłrej rozciÂąga siĂŞ przepiekny widok na ca³¹ doline Dniestru i siĂŞga aÂż po Karpaty, zawdziĂŞcza swÂą nazwĂŞ hetmanowi StanisÂławowi JabÂłonowskiemu, wielbicielowi MarysieĂąki Sobieskiej. To on ufundowaÂł koÂśció³ w pobliskim Mariampolu, to do niego naleÂżaÂł caÂły ogromny klucz majÂątkĂłw z Mariampolem, ÂŁanami i Wodnikami w³¹cznie. Hetmanka stanowiÂła cel naszych czĂŞstych, ale trudnych spacerĂłw, bo stoki jej spadajÂą ostro w dó³. Teraz jesteÂśmy na jej szczycie i nie mogĂŞ siĂŞ nadziwiĂŚ przepiĂŞknemu krajobrazowi, jaki siĂŞ przede mnÂą roztacza.
    "Nad HetmankÂą b³êkity
    Obraz w sercu wyryty"
    jak pisaÂła w niezbyt moÂże literacko udanym, ale tchnÂącym prawdziwym sentymentem, siostra mojej matki, wspominajÂąc w klasztorze rodzinne strony. MigocÂą siĂŞ w sloĂącu pĂŞtle Dniestru, niebieszczÂą sie w dali Karpaty, a w dole pod nami wÂśrĂłd drzew i pĂłl ÂścielÂą siĂŞ Wodniki.
    MĂłj brat chce koniecznie zobaczyĂŚ w lesie na stokach Hetmanki ÂźrĂłdÂło, z ktĂłrego jeszcze przed I wojnÂą ÂświatowÂą mĂłj dziadek sprowadzaÂł kamiennymi rurami wodĂŞ do dworu w Wodnikach. Wodniki, rzecz na owe czasy niesÂłychana, miaÂły bie¿¹cÂą wodĂŞ i byÂły skanalizowane. Teraz kamienna pÂłyta zbiornika zamieniona zostaÂła na cementowÂą. ZaroÂśniĂŞte, dzikie otoczenie Âświadczy, Âże rzadko ktoÂś tu przychodzi, by oczyÂściĂŚ ÂźrĂłdÂło.
    Wychodzimy z lasu na stok gĂłry i spuszczamy siĂŞ na dó³. Pachnie macierzanka, ¿ó³ci siĂŞ dziewanna, niebieszczÂą siĂŞ maÂłe bodiaki, zwane mikoÂłajkami. Zrywam ich caÂły pĂŞk, mam zamiar je zasuszyĂŚ i bez wiĂŞkszych skrupu³ów ekologicznych umieÂściĂŚ je w moim kanadyjskim salonie.
    Dochodzimy do miejsca, na ktĂłrym staÂł kiedyÂś nasz dom. I tu moÂżna by zastosowaĂŚ sÂłowa Chrystusa, odnoszÂące siĂŞ do zniszczenia Jerozolimy: "I ujrzycie brzydkoœÌ spustoszenia". JuÂż od mojego brata, ktĂłry byÂł juÂż uprzednio w Wodnikach, wiedziaÂłam, Âże dom rozebrano, a park wyciĂŞto. Nie spodziewaÂłam siĂŞ wiĂŞc odnaleŸÌ wiele ze znajomego krajobrazu. Ale to, co zobaczyÂłam przeszÂło moje oczekiwania. Ze Âślicznego, zadrzewionego miejsca zostaÂło tylko puste porosÂłe chwastami wzgĂłrze.
    Wskutek wyciĂŞcia drzew zmieniÂły siĂŞ teÂż perspektywa i wymiary terenu. PrzestrzeĂą urozmaicona kiedyÂś krzewami i drzewami jest teraz jakoÂś ÂżaÂłoÂśnie maÂła, biedna i skurczona. Z trudem odnajdujemy resztki fundamentĂłw na ktĂłrych staÂł dom. Opodal jakieÂś byle jak sklecone, zaniedbane chlewnie. Przechodzimy do sadu. To juÂż nowy sad posadzony na miejscu starego. I znĂłw to samo uczucie opuszczenia i bylejakoÂści. Wchodzimy w las, ktĂłry kiedyÂś graniczyÂł z parkiem. ZdarzaÂło siĂŞ, Âże w zimie sarny podchodziÂły pod dom ze stoickim spokojem znoszÂąc szczekanie uwiÂązanej na ÂłaĂącuchu wilczycy Iskry. Las zostaÂł ten sam. Drogi jego sÂą jakby bardziej zaroÂśniĂŞte, ale Âżycie kipi jak dawniej w ciemno-zielonym gÂąszczu. JakÂże przepiĂŞknie jest tutaj na wiosnĂŞ. Najpierw bielejÂą snieÂżyczki, potem zawilce, ¿ó³ca siĂŞ zÂłote jaskry, niebieszczÂą fioÂłki, przylaszczki i sasanki. CaÂłe poszycie lasu jest wtedy jednym kolorowym dywanem.
    Dochodzimy do tzw. kÂątowego sadu. RosÂły tu kiedyÂś drzewa owocowe, a dla nas dzieci to cel naszych czĂŞstych leÂśnych wypraw. GnieÂździÂła siĂŞ tu teÂż para prawdziwych krukĂłw, czarnych z biaÂłymi znakami na skrzydÂłach, do ktĂłrych moi bracia nieopatrznie strzelali, nie wiedzÂąc zapewne, ze ten gatunek byÂł pod ochronÂą i na wymarciu. Z kÂątowego sadu skrĂŞcamy w g³êboki wÂąwĂłz. Przy jego wejÂściu stoi duÂża drewniana altana, w ktĂłrej od czasu do czasu odbywajÂą siĂŞ zabawy. Na zboczach wÂąwozu panoszyÂły siĂŞ kiedyÂś wspaniaÂłe stare buki. Pnie niektĂłrych z nich poznaczone byÂły inicjaÂłami ÂżoÂłnierzy z I wojny Âświatowej. DziÂś rosnÂą teÂż buki, ale mÂłode, zapewne potomkowie tych starych.
    WsrĂłd pokrzyw i krzakĂłw drapiemy siĂŞ ostrÂą skarpÂą wÂąwozu do tzw. "starej drogi", ktĂłra dawno, dawno temu prowadziÂła przez las do ÂŁanĂłw. Jest to krĂłlestwo lisĂłw, ktĂłrych Âżaden ustrĂłj, ani myÂśliwi nie zdoÂłali wykurzyĂŚ.
    Z zielonego szlaku starej drogi wychodzimy na wolnÂą przestrzeĂą wodnickich pĂłl. JesteÂśmy u stĂłp wzgĂłrza tzw. "Szutrowiska". Za tÂą prozaicznÂą nazwÂą kryje siĂŞ jeden z najpiĂŞkniejszych wodnickich zakÂątkĂłw. Tylko Hetmanka moÂże siĂŞ z nim porĂłwnaĂŚ. Ale o ile zbocza Hetmanki spadajÂą ostro, sÂą bardziej dzikie, stoki Szutrowiska schodzÂą Âłagodnie ku Wodnikom, przechodzÂąc stopniowo w uprawne pola.
    Z daleka widaĂŚ zarysy dawnego folwarku, stary cmentarz, wieÂś i hen dalej, okoliczne wsie osadzone w dolinie Dniestru. KiedyÂś moja matka marzyÂła o wybudowaniu tutaj peÂłnego sÂłoĂąca domu, w ktĂłrym mogÂłaby spokojnie malowaĂŚ i w ktĂłrym (jak podejrzewam)byÂłaby z dala od swoich haÂłaÂśliwych dzieci i problemĂłw gospodarczych. DochodzĂŞ do wzgĂłrza i kÂładĂŞ siĂŞ w trawie. PrzychodzÂą wspomnienia. To tutaj korzystajÂąc z okopĂłw z I wojny Âświatowej, bawiliÂśmy siĂŞ z moim bratem w "Potop". W miarĂŞ potrzeby przedzierzgiwaliÂśmy siĂŞ w coraz to innÂą postaĂŚ z Trylogii, a ja byÂłam raz nawet ksiĂŞÂżnÂą WiÂśniowiecka., a mĂłj nieznoÂśny i czupurny brat zwracaÂł siĂŞ do mnie per " ksiĂŞÂżna pani". PrzeszÂły lata, przemierzyÂłam inne kontynenty i inne kraje, a Szutrowisko zostaÂło to samo: ciche, nasÂłonecznione, urocze.
    " Z Szutrowiska dochodzimy do zostawionej na dawnym folwarku ciĂŞÂżarĂłwki i alejÂą jesionowÂą, ktĂłra prowadziÂła kiedyÂś do domu, wyjeÂżdÂżamy na goÂściniec w kierunku Mariampola. Po prawej stronie mulista, peÂłna Âżab dawna odnoga Dniestru- Ochaba. Po lewej stronie stary cmentarz i ObÂłonie, ³¹ka na ktĂłrej rosnÂą na wiosnĂŞ ciemnoczerwone dzikie tulipany.
    CieÂżarĂłwka wspina siĂŞ bez trudu na zbocza mariampolskiej gĂłry, ktĂłra tak trudna byÂła dla koni. Po prawej stronie kapliczka, w ktĂłrej staÂła kiedyÂś figura ÂŚw. Jana Nepomucena. KapliczkĂŞ tĂŞ wybudowano w XVII wieku na pamiÂątkĂŞ jakiegoÂś regimentarza, ktĂłry zmarÂł tam z ran otrzymanych na wojnie. To w w jej pobliÂżu zamordowali UkraiĂący naszego proboszcza, ksiĂŞdza Marcina Bosaka w 1941 roku.
    WjeÂżdÂżamy do Mariampola. Stare XVII- wieczne miasteczko byÂło w wiĂŞkszoÂści zamieszkaÂła przez PolakĂłw. Dzis przewaÂża napÂływowa ludnoœÌ ukraiĂąska. WiĂŞcej domĂłw, bardziej ciasno. Mijamy zaniedbany rynek i dojeÂżdÂżamy do koÂścioÂła i klasztoru SiĂłstr MiÂłosierdzia, ktĂłre przed wojnÂą prowadziÂły tutaj sierociniec. Obecnie w murach klasztoru mieÂści siĂŞ wiĂŞzienie dla przestĂŞpcĂłw-alkoholikĂłw. Z barokowego frontonu koÂścioÂła zdjĂŞto krzyÂż. ZnikÂła tez stara i piĂŞkna figura Matki Boskiej. CaÂłoœÌ otacza wysoki mur wzmocniony zasiekami z drutu kolczastego. Idziemy na zamek. Spalony w czasie I wojny Âświatowej zamek naleÂżaÂł kiedyÂś do ksi¹¿¹t JabÂłonowskich. ByÂła to jedna z ÂłaĂącucha fortec wybudowanych w XVII wieku, dla zabezpieczenia granic polskich przed najazdami TurkĂłw i TatarĂłw. Z potĂŞÂżnej, poÂłoÂżonej tuÂż nad Dniestrem budowli zostaÂły tylko ruiny- cel niedzielnych spacerĂłw mariampolan. Z zamkowej gĂłry roztacza siĂŞ Âśliczny widok na wijÂący siĂŞ Dniestr, na dalekie pola i wsie. U stĂłp zamku, od strony miasteczka mogiÂła poÂświĂŞcona bojownikom spod znaku Bandery. DuÂżo kwiatĂłw.
    Samo miasteczko jest jakieÂś senne, przygasÂłe. Wiele tu nowych, pozbawionych wdziĂŞku domĂłw. Szaro, mimo jasnej, sÂłonecznej pogody.
    W poÂłowie drogi do Wodnik, juÂż za mariampolskÂą gĂłrÂą, skrĂŞcamy w stronĂŞ dniestru. Z entuzjazmem przebieram siĂŞ w kostium kÂąpielowy i wskakujĂŞ do rzeki. Ale woda peÂłna jest zielonych glonĂłw, z rĂłwnym wiĂŞc zapaÂłem wychodzĂŞ na brzeg. To nie jest Dniestr mojego dzieciĂąstwa - rwÂący i czysty. Woda wskutek dÂługotrwaÂłej suszy jest niska, a zanieczyszczenie bardzo duÂże. Wracamy do Wodnik i po drodze zatrzymujemy siĂŞ na chwilĂŞ, Âżeby przywitaĂŚ siĂŞ z TeklÂą Marycz. Tekla kojarzy mi siĂŞ ze wspomnieniami z najmÂłodszych lat. Z jej nieduÂżej, zgrabnej sylwetki, szybkich, pewnych ruchĂłw promieniowaÂła zaradnoœÌ i Âład. PrzychodziÂła do nas do prania i widzĂŞ jÂą jeszcze jak pochylona nad baliÂą, usiÂłuje przywrĂłciĂŚ czystoÂśc koszulom mojego studiujÂącego we Lwowie brata.
    Tekli nigdy nie widziaÂłam zaniedbanej, czy brudnej, a w jej bardzo ubogiej chacie na skraju wsi panowaÂł zawsze idealny porzÂądek. TuÂż przed wojnÂą Tekla wyszÂła za m¹¿ za Polaka, ale to ma³¿eĂąstwo nie uÂłoÂżyÂło siĂŞ pomyÂślnie: m¹¿ wyjechaÂł do Polski, a ona zostaÂła sama. Niestety, nie zastajemy jej w domu. ZresztÂą nie wiadomo, czy by nas poznaÂła. Jest juÂż, jak powiedzieli nam jej sÂąsiedzi, bardzo wiekowa i myli wypadki i ludzi.
    Wracamy wiĂŞc do ÂŁanĂłw. Jeszcze jeden rzut oka na HetmankĂŞ, na las, na znane pola i ciĂŞÂżarĂłwka staje przed domem. Tu czeka nas obfita kolacja o bardzo podobnym do poprzednich posiÂłkĂłw menu kolacja. Jedzenie jest proste, ale dobre. Ta wyhodowana we wÂłasnym ogrodzie ÂżywnoœÌ na zupeÂłnie inny smak, niÂż nasze masowe produkty. Po kolacji jesteÂśmy zaproszeni do naszego dawnego furmana Iwana. Iwan zostaÂł mi w pamieci jako nieduÂży pucuÂłowaty chÂłopak. DziÂś to juÂż stary zniszczony czÂłowiek. Jego niebieskie, Âżywe kiedyÂś oczy straciÂły blask, okragÂła, trochĂŞ mongolska twarz wydÂłuÂżyÂła siĂŞ. Nasz gospodarz jako dawny ÂżoÂłnierz niemieckiej formacji SS-Galizien ma za sobÂą 10 lat obozu koncentracyjnego w Workucie. Jego myÂśli zdajÂą siĂŞ kr¹¿yĂŚ wokó³ tych przeÂżyĂŚ. Opowiada nam, jak za chleb daÂł sobie wyrwaĂŚ obozowym zÂłodziejaszkom dwie zÂłote korony.
    PodajÂą nam kolacjĂŞ. Zaczynam siĂŞ wzbraniaĂŚ, ale nie ma mowy. "Prynuka" jest tak intensywna, Âże odmĂłwiĂŚ byÂłoby niegrzecznie. Dobrze, Âże choĂŚ przy piciu wĂłdki, jako kobieta mam taryfĂŞ ulgowÂą.
    Dyskretnie obserwujĂŞ wnĂŞtrze. Te same, juÂż widziane, trochĂŞ toporne meble. Wysokie oszklone szafy, solidne fotele i krzesÂła. styl bardziej drobnomieszczaĂąski niÂż wiejski. Podobnie jak u SmukĂłw, domy w ktĂłrych mieszkajÂą ró¿ne pokolenia, stojÂą ciasno jeden koÂło drugiego, po³¹czone ze soba tym samym obejÂściem.
    Zastanawiam siĂŞ, z czego ÂżyjÂą ci ludzie. Jak wynika z rozmowy, czêœÌ z nich pracuje w koÂłchozie, a czêœÌ jak nasz szofer MichaÂł, dojeÂżdÂża do fabryk w pobliskich miasteczkach. Uderza duÂże zaludnienie wsi.
    WieczĂłr koĂączy siĂŞ wreszcie trzeciÂą kolacjÂą u przygodnych znajomych(byli z wizytÂą u mojego brata w GdaĂąsku). Wracamy do domu Âśmiertelnie zmeczeni, nakarmieni i napojeni do granic wytrzymaÂłoÂści. Mnie gospodyni poÂścieli rozkÂładanÂą kanapĂŞ w salonie. PoÂściel jest ÂśnieÂżnobiaÂła i po europejsku nakrochmalona. Zmuszam siĂŞ ostatnim wysiÂłkiem woli do umycia zĂŞbĂłw, liczÂąc, Âże kÂąpiel w Dniestrze zastÂąpi mi codzienny prysznic.
    "Budzi nas nastĂŞpnego dnia jeszcze jeden sÂłoneczny poranek. ÂŚliczna pogoda towarzyszy nam zresztÂą stale w ciÂągu tej wyprawy. DziÂś program dnia pracowity. Najpierw zwiedzamy nowo wybudowanÂą cerkiew w ÂŁanach. Murowana z czerwonej cegÂły, z blaszanym dachem jest solidna, ale bez specjalnego wdziĂŞku. Co innego jej delejowska biaÂła siostrzyca, wybudowana na poczÂątku XIX wieku. Ta ostatnia zachowaÂła caÂły swĂłj urok epoki, ktĂłra nad poÂśpiech i praktycznoœÌ przedkÂładaÂła klasyczny umiar i harmoniĂŞ ksztaÂłtĂłw. PrzejeÂżdÂżamy przez DelejĂłw, kiedyÂś polskÂą XV-wieczna osadĂŞ i kierujemy siĂŞ na ByszĂłw. Dla mnie byszĂłw- to ciocia ÂŻancia Hohendorffowa. Osoba peÂłna Âżycia, osobistego uroku i energii, lubiÂąca mÂłodzieÂż i zwierzĂŞta, podró¿e i przygody. Jestem jej do dziÂś wdziĂŞczna za to, Âże zwracaÂła na mnie uwagĂŞ wtedy, kiedy wiĂŞkszoœÌ starszych relegowaÂła mnie do dziecinnego pokoju. PamiĂŞtam, jak w czasie jazdy koĂąmi z Wodnik do Byszowa (ciocia ÂŻancia zabieraÂła mnie czasem do siebie) z wielkim zainteresowaniem wypytywaÂła siĂŞ mnie o powieœÌ, ktĂłrÂą usiÂłowaÂłam napisaĂŚ. Nikt poza niÂą nie braÂł na serio literackich ambicji dziesiĂŞcioletniej dziewczynki. TĂŞ bardzo dobrÂą dla wszystkich osobĂŞ spotkaÂł tragiczny koniec. Po przejÂściu bolszewikĂłw wyjechaÂła do StanisÂławowa, co byÂło roztropnym posuniĂŞciem, ale jak mĂłwi w "PoÂżodze" Kossak-Szczucka- "kaÂżde stworzenie samo idzie ku losom swoim i ku przeznaczeniu". WrĂłciÂła na jeden dzieĂą do Byszowa, zapewne, Âżeby coÂś zabraĂŚ ze swoich rzeczy i tutaj jÂą zÂłapano i pod pretekstem krytyki ZwiÂązku Sowieckiego, okrutnie zastrzelono jÂą pod lasem. Teraz jedziemy szukaĂŚ jej grobu.
    JuÂż czernieje bogata gleba byszowskich pagĂłrkĂłw. Z dworku cioci ÂŻanci ani Âśladu, a cmentarzy jest dwa. Jeden bÂłyszczy nowymi krzyÂżami i napisami w jĂŞzyku ukraiĂąskim. Drugi czĂŞÂściowo polski, czĂŞÂściowo ukraiĂąski porasta mÂłoda olszyna. Jak w tym gÂąszczu znaleŸÌ grĂłb? Z pomocÂą przychodzi nam starszy, mocno kulejÂący mĂŞÂżczyzna. Z poczÂątku nie wie o kogo nam chodzi. Nazwisko Hohendorff nic mu nie mĂłwi, ale jak pada zdanie "taka pani, co jÂą w 1939 roku zamordowali" oÂżywia siĂŞ- "O, pani baronowa!" i prowadzi do ukrytego wsrĂłd chaszczy grobowca rodziny HohendorffĂłw. To tutaj juÂż w czasie okupacji niemieckiej przeniesiono zwÂłoki cioci ÂŻanci. DziÂś grobowiec rozwalony jest u podstawy. BielejÂą zÂłoÂżone szczÂątki. Tablica z nazwiskiem wyrwana. Nawet figura Matki Boskiej wieĂączÂąca grĂłb, ma utrÂąconÂą gÂłowĂŞ. W gÂąszczu mÂłodego lasu poprzewracane krzyÂże i figury. Cisza i dzikoœÌ. I nawet teraz, gdy piszĂŞ te sÂłowa w zaciszu mojego kanadyjskiego domu, przenika mnie zgroza wobec tego opuszczenia i zapomnienia. Po krĂłtkim pacierzu i paru zdjĂŞciach wychodzimy z cmentarza. Nasz przygodny przewodnik, zgodnie ze starÂą wiejskÂą tradycjÂą, nakazujÂącÂą pomoc podró¿nym, odmawia zapÂłaty.
    Teraz droga wsrĂłd pĂłl prowadzi do HoroÂżanki. HoroÂżanka to prawie miasto. szeroka droga, jakiÂś wiĂŞkszy sklep, na ktĂłrego mizerne towary ciekawie zerkam. Wszystko wydaje mi siĂŞ bardzo ubogie i w zÂłym gatunku. DuÂżo niespieszÂących siĂŞ, pomimo powszedniego dnia, ludzi. ZajeÂżdÂżamy przed koÂśció³, a raczej przed budynek, ktĂłry kiedyÂś byÂł koÂścioÂłem. Solidne mury stojÂą, mimo, Âże dach przecieka. Wyrwane drzwi i okna. Po wystroju wnĂŞtrza ani Âśladu. Wchodzimy na pagĂłrek, na ktĂłrym staÂł kiedyÂś, zbudowany na fundamentach XVII-wiecznej fortecy- dom naszych znajomych, paĂąstwa Romanowskich. RozlegÂły widok na okoliczne wzgĂłrza i pola. JakiÂż to piĂŞkny kraj i jak daleko odeszli od niego jego dawni mieszkaĂący, ktĂłrych los porozrzucaÂł po Polsce, Stanach i Kanadzie.
    Droga prowadzi teraz do Halicza. Niestety prawie siĂŞ nie zatrzymujemy w mieÂście. Z trudem usiÂłujĂŞ zÂłapaĂŚ w przelocie coÂś znajomego w czworoboku halickiego rynku. O, tutaj na rogu staÂł kiedyÂś kiosk organizacji "Strzelec", w ktĂłrym sprzedawano pyszne lody i pamiÂątki z alabastru. To tutaj kupiÂłam w prezencie mojej matce alabastrowe okrÂągÂłe pudeÂłko. PamiĂŞtam,,Âże kosztowaÂło 60 groszy i Âże zapÂłaciÂłam naleÂżnoœÌ uskÂładanymi, pojedynczymi groszami ku wielkiej konfuzji mojego brata. To w jednej z tych szarych kamienic mieszkaÂł dr Obler, ktĂłry mnie szczepiÂł przeciw ospie i z ktĂłregoÂś z tych domĂłw przy stacji wywieziono mojÂą matkĂŞ, mojÂą siostrĂŞ i mnie do Kazachstanu w 1941 roku. PrzyjechaÂłysmy do Halicza tylko na jednÂą noc i wywieziono nas z tym, co miaÂłyÂśmy tylko na sobie.
    KoÂło Halicza zwiedzamy z mÂłodym przewodnikiem, skansen starych domĂłw mieszkalnych ludnoÂści Podkarpacia. wnĂŞtrza wyposaÂżone sÂą w przedmioty codziennego uÂżytku. SzczegĂłlnie ciekawa jest zbudowana dla bezpieczeĂąstwa w czworobok, zagroda huculska. "Powiedz mi, gdzie przebiega granica miĂŞdzy Bojkami a ÂŁemkami?" - pada pytanie mego brata. Powinnam wiedzieĂŚ, bo wÂłaÂśnie przeczytaÂłam na ten temat ksi¹¿kĂŞ. Nim jednak zd¹¿yÂłam odpowiedzieĂŚ, pada inne, dajÂące do myÂślenia pytanie naszego przewodnika- "A gdzie przebiega granica miĂŞdzy Polakami a UkraiĂącami ?"
    Naszym nastĂŞpnym etapem jest XI- wieczna cerkiew ÂŚw. Pantelemona (przed wojnÂą franciszkaĂąski koÂśció³ Âśw.StanisÂława), jedyny zabytek romaĂąski na tych ziemiach. Cerkiew zachwyca czystoÂściÂą linii, oszczednoÂściÂą efektĂłw architektonicznych, wobec ktĂłrych gotyk wydaje siĂŞ przeÂładowany i sztuczny. Z Âżalem myÂślĂŞ, ¿ê z chwilÂą gdy ÂświÂątynia ta zostanie po odnowieniu oddana do uÂżytku liturgicznego, zniknie pod bogactwem wyposaÂżenia jej surowa prostota. Ale nie tylko cerkiew urzeka mnie swoim piĂŞknem. OprowadzajÂący nas po niej przewodnik ma w sobie coÂś ze Âśredniowiecznych szaleĂącĂłw BoÂżych, ktĂłrzy swoje Âżycie poÂświĂŞcili budowaniu katedr.
    ZastaliÂśmy go w trakcie piÂłowania ogromnego bloku piaskowca. Jego, o regularnych rysach twarz, jest spalona od sÂłoĂąca, ciemne, duÂże oczy zaczerwienione od kamiennego pyÂłu, rĂŞce zniszczone ciĂŞÂżkÂą pracÂą. Ale z jakim pietyzmem ten czÂłowiek zwraca nam uwagĂŞ na kaÂżdy szczegó³, z jakim Âżalem mĂłwi o wolnym tempie budowy i z jakim znawstwem komentuje historiĂŞ ÂświÂątyni i dokonane w niej naprawy.
    PoniÂżej cerkwi, ekipa archeologĂłw z Kijowa pracuje przy wykopaliskach grobĂłw ksi¹¿¹t halickich. Przypominam sobie, jakiego haÂłasu narobiÂło odkrycie tych grobĂłw tuÂż przed wojnÂą i jak moje rodzeĂąstwo wybraÂło siĂŞ je zwiedzaĂŚ, zostawiajÂąc mnie w domu pod pretekstem, Âże jestem za maÂła. WidziaÂłam potem, juÂż w czasie wojny, w jednym z lwowskich muzeĂłw ("Czarnej Kamienicy" Sobieskiego) czaszkĂŞ ruskiej ksiĂŞÂżniczki znalezionÂą na tym cmentarzysku. Ma³¹ ksztaÂłtnÂą g³ówkĂŞ oplataÂł kunsztowny diadem z miedzi.
    Z wykopalisk jedziemy wykÂąpaĂŚ siĂŞ w ÂŁomnicy. Stan wody jest wprawdzie niski, bo to rok suszy, ale czysta, rwÂąca woda znakomicie odÂświeÂża. z ÂŁomnicy znĂłw do Wodnik. BiegnÂąca wzdÂłuÂż ostrej skarpy droga przez wieÂś jest nierĂłwna i pofalowana jak dawniej. Przypominam sobie, jak trudno byÂło furmanowi utrzymaĂŚ w zimie sanie nad brzegiem spadajÂącej ku Ochabie pochyÂłoÂści i jak siĂŞ baÂłam, Âże spadniemy do rzeki. Zatrzymujemy siĂŞ przy cerkwi. ByÂła to kiedyÂś cerkiew unicka, dziÂś jest prawosÂławna. MaÂłe Wodniki podzielone sÂą teraz na dwa wyznania: narzucone przez Rosjan prawosÂławie i powracajÂący do Âżycia koÂśció³ greko-katolicki. Przed cerkwiÂą parĂŞ kobiet przygotowujÂących dekoracje do jutrzejszego ÂświĂŞta Matki Boskiej. PrzyglÂądajÂą siĂŞ nam ciekawie, ale z rezerwÂą. JesteÂśmy dla nich przybyszami z dalekich stron i nasze, kiedyÂś wodnickie istnienie nie ma juÂż dla nich Âżadnego znaczenia. A przecieÂż ta odlegÂła przeszÂłoœÌ wraca do nas niespodziewanie w postaci maÂłej ksi¹¿eczki do naboÂżeĂąstwa, nale¿¹cej kiedyÂś do naszej prababki. Oddaje jÂą nam syn naszej dawnej sÂłu¿¹cej, Polki z pochodzenia- Andzi Horbaczewskiej. Losy rodziny Horbaczewskich byÂły w pewnym stopniu powiÂązane z naszÂą rodzinÂą. Ich dziadek sÂłuÂżyÂł jeszcze u naszego dziadka i z nim jeÂździÂł do tak odlegÂłych miast, jak Warszawa i WiedeĂą. Z poczÂątkiem okupacji bolszewickiej, tego juÂż bardzo wiekowego czÂłowieka wezwano na przesÂłuchanie, w czasie ktĂłrego usiÂłowano mu wmĂłwiĂŚ, jak strasznym krwiopijcÂą byÂł nieÂżyjÂący juÂż wtedy mĂłj dziadek. Ale stary czÂłowiek nie daÂł siĂŞ zastraszyĂŚ. PodniĂłsÂł gÂłos i skrzyczaÂł mÂłodego enkawudzistĂŞ, wymyÂślajÂąc mu od smarkaczy i stwierdzajÂąc ÂśmiaÂło, ze pan byÂł dobry i sprawiedliwy.Jego Âżona byÂła "lekujÂąca". Pamietam, jak jej otulona ciepÂła chustkÂą postaĂŚ z koszykiem baniek w rĂŞku, pojawiaÂła siĂŞ w dziecinnym pokoju, gdy uporczywy kaszel nie chciaÂł mnie opuÂściĂŚ.
    A jej synowa, Andzia? Andzia byÂła szczupÂła, ciemnowÂłosa i bardzo jak na Wodniki, miejska. Ta miejskoœÌ z biegiem lat miaÂła zanikn¹Ì i trudno byÂło pod sylwetkÂą wiejskiej kobiety, odnaleŸÌ dawnÂą szykownÂą mieszkankĂŞ Lwowa.
    A teraz patrzĂŞ na stojÂącego przede mnÂą WÂładzia, jej syna. Ma orzechowe, trochĂŞ skoÂśne oczy i rysy twarzy swojego ojca, a Anton, jak jego nazywano, byÂł czÂłowiekiem bardzo przystojnym. Ksi¹¿eczkĂŞ, ktĂłrÂą mi WÂładzio podaje poznajĂŞ natychmiast. LeÂżaÂła ona wraz z innymi na klĂŞczniku mojej matki. Ciemna, skĂłrkowa oprawa i srebrny krzyÂżyk na okÂładce. Ten krzyÂżyk uchroniÂł jÂą chyba od zniszczenia. Otwieram jÂą. Na pierwszej stronie zapis: "Ksi¹¿eczka ta byÂła mnie dana w roku 1843, miaÂłam wtedy lat 10. Wanda z CywiĂąskich CywiĂąska". Wanda CywiĂąska to moja prababka, byÂła podobno bardzo energiczna i wymagajÂąca nawet w stosunku do wnukĂłw. NazywaÂły jÂą teÂż maÂło pieszczotliwie "Baka".
    A oto nastĂŞpny zapis: "Potem naleÂżaÂła do siostry mojej Maryi CywiĂąskich CieĂąskiej, ktĂłra daÂła jÂą cĂłrce swojej Wandzie, a ta wstepujÂąc do JazÂłowca pod imieniem Siostry Tomey daÂła mnie jÂą do przechowania, 6 stycznia 1903 roku. Podpis. Helena z CywiĂąskich Potocka."
    Maria z CywiĂąskich CieĂąska to moja babka, a siostra Tomea to siostra mojej matki. I w koĂącu u doÂłu ostatnie zdanie: " Ksi¹¿eczkĂŞ tĂŞ daÂła Zofja z CzerwiĂąskich Horodyska wnuczce swej Wandzie CywiĂąskiej".
    Z zadumÂą patrzĂŞ na zapisane sÂłowa. JakÂże daleko w przeszÂłoœÌ siĂŞga historia tego modlitewnika : wszak od Zofiii z CzerwiĂąskich Horodyskiej dzieli mnie piĂŞĂŚ pokoleĂą! Jakie inne to byÂły czasy i jakÂą wagĂŞ przykÂładano wtedy do ciÂągÂłoÂści tradycji rodzinnej.
    Ksi¹¿eczka ta, zabrana z naszego domu po przejÂściu bolszewikĂłw w 1939 roku, przeleÂżaÂła przeszÂło 50 lat w wiejskiej chacie, Âżeby znĂłw powrĂłciĂŚ do nas. Na naszÂą proÂśbĂŞ nasz gospodarz uzupeÂłnia jeszcze jednym zapisem historiĂŞ tego modlitewnika, stwierdzajÂąc (po ukraiĂąsku), Âże " Ksi¹¿eczkĂŞ tĂŞ oddaje w 1992 roku Stefanowi StrawiĂąskiemu Tekla Horbaczewska" (Âżona WÂładzia).
    Teraz idziemy z wizytÂą do tzw. "politykanta". Politykant, kolega naszego przewodnika i szofera, MichaÂła, pasjonuje siĂŞ nie tylko politykÂą, ale i antykami. Ma ich u siebie na strychu caÂły skÂład. Zbiera je od dawna i Âżyczliwie proponuje, Âże odda nam te (o ile siĂŞ znajdÂą), ktĂłre naleÂżaÂły kiedyÂś do nas.
    Po stromej drabinie wchodzimy na obszerny, niski strych. W sercu czai siĂŞ nadzieja, Âże moÂże a nuÂż siĂŞ coÂś znajdzie z naszych dawnych rzeczy. PrzeglÂądamy wiĂŞc pospiesznie stare butelki, lampy, szable i bagnety. Jest nawet srebrna cukiernica z uÂłamanÂą nó¿kÂą, ale nic z wodnickich pamiÂątek. mojego brata, rĂłwniez zbieracza, kuszÂą ogromnie niektĂłre z tych staroci, ale jakoÂś mu nie wypada o nie prosiĂŚ "kolegi po fachu". Zawiedzeni schodzimy ze strychu. I có¿ z tego, Âże domy nasze sÂą peÂłne drobiazgĂłw, ktĂłre nagromadziliÂśmy w ciÂągu Âżycia. Tamte miaÂły swojÂą dÂługÂą rodzinnÂą historiĂŞ, byÂły specjalne, wodnickie.
    Tego wieczora, gdy juÂż wszyscy udali siĂŞ na spoczynek, nasza mÂłoda gospodyni przychodzi do mojego pokoju na rozmowĂŞ. OstroÂżnie wypytuje mnie o Âżycie w Kanadzie, jak siĂŞ mnie tam powodzi, czy Âłatwo o pracĂŞ. I w koĂącu proÂśba: czy organizacje ukraiĂąskie nie mogÂły by uÂłatwiĂŚ jej mĂŞÂżowi wyjazdu na pracĂŞ sezonowÂą i czy mogÂłabym porozumieĂŚ siĂŞ z jej rodzinÂą w Vancouver, Âżeby wysÂłali mu zaproszenie na wizytĂŞ. Przyrzekam to drugie, z gĂłry przewidujÂąc negatywnÂą odpowiedÂź. ÂŻal mi mojej rozmĂłwczyni, ale wiem, Âże przybyli do Kanady emigranci niechĂŞtnie siĂŞ godzÂą na dÂłuÂższe wizyty swych krewnych i Âże czĂŞsto wizyty te koĂączÂą siĂŞ niesnaskami rodzinnymi.
    NastĂŞpnego dnia nastĂŞpuje dÂługie, serdeczne poÂżegnanie. DostajĂŞ w prezencie ukraiĂąskie hafty, pisanki, butelki wĂłdki. Jest mi trochĂŞ smutno, ale nie ma rady. Na drugim koĂącu Âświata czeka na mnie mĂłj kanadyjski dom i ustalony tryb Âżycia.
    PoniewaÂż niezgodnie z przepisami jest nas czworo w kabinie ciĂŞÂżarĂłwki, kluczymy po bocznych drogach omijajÂąc punkty kontrolne. DojeÂżdÂżamy do ZÂłoczowa. StÂąd jedziemy do Lwowa taksĂłwkÂą. Ale najpierw odwiedzimy naszego wuja ks. Jana CieĂąskiego, ktĂłry zostaÂł tutaj, kiedy przesiedlono na zachĂłd prawie ca³¹ ludnoœÌ polskÂą. Zastajemy ksiĂŞdza CieĂąskiego w maÂłym dwupokojowym mieszkaniu, do ktĂłrego zaprowadziÂł nas z koÂścioÂła mÂłody wikary.
    Wuj jest bardzo chory i nie wstaje z ³ó¿ka. Ale energia i pewna zgryÂźliwoœÌ nie opuszczajÂą go. Przypominam sobie, co mĂłwiÂł na temat ÂświĂŞtych Tadeusz ÂŻychiewicz: nie zawsze byli Âłatwi w poÂżyciu na codzieĂą. Ten na pewno ÂświÂątobliwy czÂłowiek teÂż nie jest Âłatwy. Gdy rozmawialiÂśmy na tak bliskie jemu tematy rodzinne, wymieniajÂąc poszczegĂłlnych czÂłonkĂłw rodziny, poprawia mnie dosyĂŚ ostro. MilknĂŞ, bo zdajĂŞ sobie sprawĂŞ, Âże mylÂą mu siĂŞ pokolenia. Ale gdy przychodzi moment rozstania, w duÂżych niebieskich oczach pojawia siĂŞ wyraz Âżalu, Âże to juÂż. Jeszcze przeciÂąga rozmowĂŞ, jeszcze wypytuje siĂŞ o nieobecnych. JakÂże bardzo przez wszystkie te lata, byÂł ten czÂłowiek odciĂŞty od rodziny, do ktĂłrej naleÂżaÂł i od Âśrodowiska, w ktĂłrym wyrĂłsÂł.
    Na maÂłym skwerku czekam na moich panĂłw, ktĂłrzy wyruszyli w poszukiwaniu taksĂłwki. Przysiada siĂŞ do mnie starsza, biegle mĂłwiÂąca po polsku pani. Moja rozmĂłwczyni pyta siĂŞ mnie skÂąd jestem i co tutaj robiĂŞ. Gdy mĂłwiĂŞ, Âże przyjechaÂłam tutaj odwiedziĂŚ ks. CieĂąskiego, jej twarz rozjaÂśnia siĂŞ.
    "A czy pani wie, Âże to wÂłaÂśnie ks. CieĂąski dawaÂł mnie i mojemu mĂŞÂżowi- Rosjaninowi z pochodzenia, Âślub? Ceremonia odbyÂła siĂŞ ze wzglĂŞdu na bezpieczeĂąstwo o 3-ej w nocy."
    NadjeÂżdza taksĂłwka. Serdecznie siĂŞ Âżegnamy z naszym przewodnikiem i szoferem- MichaÂłem. Jeszcze jeden uÂścisk dÂłoni, jeszcze jeden znak poÂżegnalny. TaksĂłwka mknie szybko. JuÂż na horyzoncie majaczÂą pierwsze zabudowania Lwowa. Nasza wyprawa do kraju lat dziecinnych dobiegÂła koĂąca."




Anna StrawiĂąska- Marty